Polen und Deutsche in Europa Polacy i Niemcy w Europie

| 13 →

Literatura

| 15 →

Jerzy Kałążny

(Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu)

Jaką przyszłość ma przeszłość? Przemiany kultur pamięci w Niemczech i Polsce po 1989 roku i ich odzwierciedlenie w literaturze

Zusammenfassung: Welche Zukunft hat die Vergangenheit? Zur Evolution der Erinnerungskulturen in Deutschland und Polen nach 1989 und ihrer Widerspiegelung in der Literatur

Der Zweite Weltkrieg ist nach wie vor stark, vielleicht immer stärker, sowohl im deutschen als auch im polnischen kollektiven Gedächtnis präsent. Er scheint weiterhin der wichtigste Bezugspunkt in der Konstruktion der sozialen „Basiserzählungen“, also der jeweils dominierenden Erzählungen über die Vergangenheit einer Gesellschaft, zu sein. Ein Medium der Vergangenheitserzählung und ein Bestandteil der europäischen Erinnerungskulturen ist Literatur (fiktionale und nichtfiktionale), die man wegen ihrer Konzentration auf Erinnerung und Erinnerungsprozesse „Erinnerungsliteratur“ nennt. Im vorliegenden Beitrag wird auf Tendenzen und Entwicklungen innerhalb der deutschen und polnischen Erinnerungsliteratur eingegangen, die von den Kindern und Enkeln der Kriegsüberlebenden geschaffen wird.

Schlüsselworte: Erinnerungskultur, Kulturelles Gedächtnis, 1989, Belletristik, Zweiter Weltkrieg

Poniższe rozważania opierają się w znacznym stopniu na wynikach badań przeprowadzonych w ramach projektu „Druga wojna światowa w pamięci kulturowej w Polsce i w Niemczech. 70 lat później (1945–2015)“.¹ Mimo rosnącego dystansu dzielącego współczesność od lat drugiej wojny światowej, pamięć o niej nie zanika, a nawet zdaje się przybierać na sile. Wojna nadal jest głównym elementem pamięci historycznej społeczeństw, które wzięły w niej udział i w dalszym ciągu stanowi najważniejszy punkt odniesienia w narodowych debatach dotyczących tożsamości. Przyczyn takiego stanu rzeczy jest wiele. Można wśród nich wymienić długofalowe skutki zmiany granic państwowych, struktury demograficznej poszczególnych państw w następstwie wymuszonych migracji, zmianę pokoleniową i związaną z nią potrzebę utrwalenia wspomnień zapisanych w pamięci pokoleń odchodzących oraz poszukiwanie przez następne pokolenie sposobów opowiadania o wydarzeniach niedostępnych już doświadczeniu w sposób bezpośredni. Nie mniej istotnym czynnikiem sprzyjającym dowartościowaniu historii i jej przyspieszeniu jest – mówiąc metaforycznie – pewna nieprzejrzystość naszych czasów, niepewność ← 15 | 16 → dotycząca jutra i brak satysfakcji z przemian politycznych i społecznych, które skłaniają ku sięganiu do historii oraz szukaniu w niej elementów wzmacniających poczucie własnej wartości. W krajach Europy Środkowo-Wschodniej, w tym oczywiście także w Polsce, „koniunktura pamięci“ niewątpliwie ma swoje źródło w potrzebie przewartościowania oficjalnego obrazu przeszłości ustalonego w okresie zimnej wojny. W zjednoczonych Niemczech pamięć o wojnie, zwłaszcza o zbrodniach popełnionych przez Trzecią Rzeszę, jest podstawą porządku demokratycznego, a istotnym elementem współczesnej niemieckiej tożsamości zbiorowej są spory, rozterki i napięcia związane z przemianami zachodzącymi w obrębie świadomości historycznej. Ujmując rzecz jeszcze inaczej, druga wojna światowa nadal stanowi najważniejszy punkt odniesienia dla społecznej narracji o przeszłości, dla aktualnie dominującej w społeczeństwie „opowieści elementarnej“ (Basiserzählung), czyli, w ujęciu niemieckiego socjologa Trutza von Trotha,

Mówiąc o drugiej wojnie światowej, jej historii, pamięci i obrazach zapisanych w świadomości historycznej społeczeństw, należy pamiętać, że pojęcie to opisuje wiele fenomenów o różnej dynamice i różnym nasyceniu emocjonalnym. Mamy zatem do czynienia z kompleksem zagadnień, na który składają się działania wojenne sensu stricto, doświadczenie klęski, okupacji (w Polsce okupacji niemieckiej i sowieckiej), tak zwana „wojna powietrzna“ (Luftkrieg), doświadczenie deprywacji, czyli utraty przez Niemców ojczyzny na Wschodzie, a przez Polaków terenów nazywanych Kresami oraz wielorakie skutki wojny, które ukształtowały strukturę demograficzną ludności, granice polityczne państw i świadomość historyczną ich mieszkańców.

Mimo zróżnicowania pamięci historycznej w Europie, które w odniesieniu do okresu po 1989 roku pozwala mówić o „pamięci podzielonej“³, istnieje też – przynajmniej w szczególnie mnie interesującym kontekście polsko-niemieckim – wiele podobieństw i zbieżności w ewolucji kultur pamięci.

W 2006 roku nakładem wydawnictwa Universitas ukazała się publikacja poświęcona współczesnej refleksji metodologicznej nad doświadczeniem drugiej wojny ← 16 | 17 → światowej i sposobami zapisywania tego doświadczenia z perspektywy sześciu dziesięcioleci, które upłynęły od jej zakończenia. We wstępie redaktorzy tomu stwierdzają:

Do podobnych wniosków doszły w tym samym czasie wydawczynie niemieckiej antologii współczesnych tekstów literackich poświęconych pamięci drugiej wojny światowej:

Powyższy cytat, a zwłaszcza jego zakończenie, wskazuje na siłę sprawczą problematyki wojennej, która z biegiem czasu okazuje się coraz bardziej wieloznaczna i budząca żywe emocje.

Z perspektywy ponad 70 lat, które upłynęły od zakończenia wojny, można stwierdzić, że zarówno w kulturze polskiej, jak i niemieckiej na pierwszy plan publicznych debat i rozważań poświęconych zagadnieniom pamięci i upamiętniania przeszłości wysuwają się już nie wydarzenia wojenne, lecz ich długofalowe skutki, głównie psychiczne, w wymiarze indywidualnym i zbiorowym oraz namysł nad sposobami międzypokoleniowego przekazywania doświadczenia, które z gruntu jest nieprzekazywalne. Jak bowiem twierdzi Aleida Assmann, „czego nie ma się w sobie, tego nie można sobie później zaszczepić“.⁶

Kontynuując wątek porównań współczesnych kultur pamięci polskiej i niemieckiej na poziomie uogólnienia, można się zastanawiać nad obecnością i trwałością ← 17 | 18 → pewnych wzorców przedstawiania i interpretowania przeszłości. W odniesieniu do polskiej refleksji nad zagładą Żydów, postawą polskich świadków i stosunków polsko-żydowskich poznański badacz tej problematyki, Piotr Forecki, dostrzega schematyczność i powtarzalność publicznych debat:

Także niektórzy badacze niemieccy skłaniają się ku tezie, że w obrębie niemieckiej kultury pamięci istnieje pewien stabilny wzorzec interpretowania okresu narodowego socjalizmu, który ukształtował się w latach 80. XX wieku i trwa w zasadzie do dziś, stając się „normą w dziedzinie polityki wobec pamięci“. Jest to konstatacja Ulrike Jureit i Christiana Schneidera, autorów opublikowanego w 2010 roku studium pod znamiennym tytułem „Gefühlte Opfer. Illusionen der Vergangenheitsbewältigung“ („Ofiary odczuwane. Iluzje przezwyciężania przeszłości“). Wzorzec ten polega na mającym katartyczny walor utożsamianiu się coraz szerszych kręgów społeczeństwa zachodnioniemieckiego z ofiarami nazizmu, co jest ściśle związane ze zmianą pokoleniową i towarzyszącą jej modyfikacją perspektywy sprawców w perspektywę ofiar⁸, czyli tym, co historyk Norbert Frei nazywa „przekodowaniem niemieckiej historii“ (Umcodierung der deutschen Geschichte).⁹ Nieco inaczej widzą ten problem tacy badacze niemieckiej kultury pamięci w ostatnich dwudziestu latach, jak między innymi Peter Reichel, Harald Schmid i Peter Steinbach. Zauważają oni wprawdzie obecność pewnych nadrzędnych wzorców interpretacyjnych, ale jednocześnie zwracają uwagę na koniunkturalność i niespójność współczesnych debat historycznych, podkreślając płynność i brak ciągłości jako cechy dominujące współczesnych kultur pamięci.¹⁰ ← 18 | 19 →

Tak czy inaczej, w niemieckiej pamięci o wojnie można wyodrębnić trzy główne nurty refleksji, które mają wpływ na współczesną niemiecką „opowieść elementarną“. Pierwszy z nich wiąże się z silniejszym postrzeganiem się w roli ofiar, które ma silne zaplecze w teoriach psychoanalitycznych, psychoterapii i teorii traumy. Drugi odwołuje się do rozpoznania, że trauma wojenna jest dziedziczna nie tylko w drugim, ale także w trzecim pokoleniu, tak zwanym pokoleniu wnuków. Źródłem trzeciego nurtu refleksji jest potężna fala migracji; bagaż różnych doświadczeń historycznych i wspomnień, z którym imigranci przybywają do Republiki Federalnej Niemiec, skłania do postawienia pytania, jaki będzie to miało wpływ na kulturę, a może raczej należałoby powiedzieć – kultury pamięci w tym kraju.11

W polskim piśmiennictwie refleksja nad drugą wojną światową pozostaje – o czym świadczy cytat z przedmowy do tomu „Wojna. Doświadczenie i zapis“ – w ścisłym związku z diagnozą współczesności. Próbuje się skatalogować, tak jak czyni to na przykład Sławomir Buryła w odniesieniu do piśmiennictwa poświęconego Zagładzie, tematy (nie)opisane, ważne dla samowiedzy polskiego społeczeństwa. Wśród znaczących i zdaniem autora niedostatecznie opracowanych motywów w polskim piśmiennictwie o Zagładzie mamy „żydowskich Kolumbów“, „nowe Eldorado“ (mienie „pożydowskie“¹², szaber) i „nazistowskiego zbrodniarza“, a wśród motywów w ogóle nieopisanych znajduje się między innymi motyw Chrystusa współcierpiącego z narodem żydowskim, motyw polskiej i żydowskiej śmierci, muru getta, „tamtej“, czyli aryjskiej strony oraz pociągów śmierci.¹³ Do katalogu tematów wciąż wymagających pogłębionego opisu i elaboracji należą między innymi problem źródeł wiedzy o wojnie (historia oralna, dzienniki wojenne, materiały fotograficzne), konflikty narodowe (w tym szczególnie konflikt polsko-ukraiński), codzienność i niecodzienność wojny jako doświadczenia granicznego (doświadczenie okupacji niemieckiej i sowieckiej, terror, donosicielstwo, alkohol, powojenny szaber itd.), problemy interpretowania Zagłady oraz sposoby pisania i mówienia o wojnie w kontekście filozoficznym, etycznym i filozoficznym.¹⁴ „Nachylenie“ refleksji nad Zagładą ku teraźniejszości reprezentuje we wręcz paradygmatyczny sposób proza Henryka Grynberga. Autor „Żydowskiej wojny“, „Drohobycza, Drohobycza…“ i wielu innych utworów nieustannie zadaje pytania o przeszłość, o relacje polsko-żydowskie podczas wojny i w dziesięcioleciach, które upłynęły od jej zakończenia. Jak stwierdza Buryła we wprowadzeniu do monografii twórczości Grynberga, pisarzem powoduje

Literatura niemiecka wobec wojny

Wobec zmiany pokoleniowej i przechodzenia pamięci o wojnie ze sfery pamięci komunikacyjnej do sfery pamięci kulturowej szczególnego znaczenia nabiera zagadnienie jej medialności. Wśród mediów pamięci szczególna rola przypada literaturze, rozumianej szeroko jako literatura fikcjonalna i jej obrzeża (dziennik, autobiografia itd.).¹⁶

Jako przykład takiej sondującej głębokie pokłady doświadczenia i jednocześnie odsłaniającej mechanizmy funkcjonowania pamięci literatury może posłużyć opublikowana w 1998 roku powieść Martina Walsera „Ein springender Brunnen“. Zaczyna się ona od refleksji nad nietrwałością zapisanych w ludzkiej pamięci wspomnień: „Jak długo coś jest, nie jest ono tym, czym się stanie, gdy go już nie będzie. A gdy coś mija, nie jesteśmy już tymi, którym się to przydarzyło“.¹⁸

Typowe dla „literatury pamięciowej“¹⁹ wątki, takie jak eksploracja historii rodzinnej, ważnej dla tożsamości indywidualnej, uwikłanie protagonistów w historię jako ofiar, a nie sprawców oraz namysł nad funkcjonowaniem mechanizmów pamięci, które w powieści Walsera występują w sposób wręcz modelowy, są obecne także w prozie „pokolenia wnuków“, dla którego „Hitler, Auschwitz, Shoah to niedające się ← 20 | 21 → zatrzeć części naszej kulturowej i osobistej autodefinicji, nie można już wyobrazić sobie bez nich psychospołecznego fundamentu naszej kohorty“.20

Wraz z upływem czasu przeszłość staje się zaledwie śladem odciśniętym w pamięci i psychice, niekiedy także zaburzeń osobowości tych, którzy doświadczyli jej na własnej skórze, po czym doświadczenie to wyparli z pamięci. Owe ślady straumatyzowanej przeszłości oraz to wszystko, co wymyka się doświadczeniu i narracyjnemu przedstawieniu, a co za Aleidą Assmann można by nazwać „pustymi“ miejscami pamięci, będzie zapewne nadal budziło zainteresowanie autorów młodszego i najmłodszego pokolenia, przed którymi otwierają się nowe horyzonty interpretacyjne także ich prywatnych historii:

Literatura polska wobec wojny

Diagnozę Assmann można, jak się zdaje, odnieść także do współczesnej literatury polskiej, która również musi zmierzyć się z faktem, że druga wojna światowa nadal stanowi kluczowy element polskiej świadomości historycznej. Jak stwierdza polski badacz tej problematyki, Paweł Rodak, „wojna stała się dla nas dzisiaj zasadniczym punktem odniesienia, zarówno jeśli chodzi o kształt polskości, który wiek XXI dziedziczy po wieku XX, jak i o kształt stosunków, które zostaną ustanowione z naszymi sąsiadami“.²² Także w Polsce pamięć o wojnie zawiera wiele „miejsc pustych“, których wypełnienie jest niezbędne dla zrozumienia powojennych procesów modernizacyjnych i transformacji w sferze mentalności Polaków.²³ O konieczności opowiedzenia wojny na nowo, w odniesieniu do powojennych procesów modernizacyjnych i problemów (po)nowoczesności pisał także – z perspektywy literaturoznawczej – Przemysław Czapliński.²⁴ ← 21 | 22 →

Zdaniem Dominiki Gortych, do której ustaleń poczynionych w ramach naszego projektu się odwołuję, zmiana ustrojowa zaowocowała w Polsce pluralizacją kultur pamięci, przesunięciem perspektywy w oglądzie przeszłości oraz wyodrębnieniem się w literaturze silnego nurtu mitograficznego:

Tak zwana literatura „małych ojczyzn“ względnie literatura „korzeni“ była po 1989 roku jednym z najsilniejszych i najbardziej widocznych nurtów w polskiej literaturze. Podszyte nostalgią wspomnienia i zmitologizowane obrazy dawnych Kresów stanowiły – jak to ujęła Kinga Dunin – swoistą odtrutkę na niedostatki rzeczywistości.²⁶ Tak zwane „Ziemie Odzyskane“ (Gdańsk, Szczecin, Dolny Śląsk) nadal są obszarem literackich eksploracji, w których wojna jest obecna przez swoje długofalowe skutki: trudności adaptacyjne, ponadpokoleniowe kwestie tożsamościowe, odczuwalną na każdym kroku pustkę i poczucie nieodwracalności przeszłości. Opublikowane w późnych latach 90. i latach 2000. utwory powieściowe, między innymi Stefana Chwina („Hanemann“, 1995), Olgi Tokarczuk („Dom dzienny, dom nocny“, 1998), Artura Daniela Liskowackiego („Eine kleine“, 2001), Ingi Iwasiów („Bambino“, 2008) oraz Zyty Oryszyn („Ocalenie Atlantydy“, 2012), mogą tu posłużyć jako reprezentatywne przykłady.

Pokoleniowy charakter polskiej literatury pamięciowej jest wyraźnie widoczny w utworach, których głównym tematem uczyniono straumatyzowaną pamięć rodzinną, postpamięć (Marianne Hirsch²⁷) rozumianą jako pamięć kolejnych pokoleń o traumatycznych doświadczeniach z przeszłości danej zbiorowości. Ewa Kuryluk, Agata Tuszyńska i Magdalena Tulli podejmują próby odzyskania bądź zdefiniowania ← 22 | 23 → własnej polsko-żydowskiej tożsamości przez rekonstrukcję nieznanej albo przemilczanej historii rodzinnej oraz analizę relacji z rodzicami.28

Przeszłość jako fantazmat, powidok oraz formy jej zapisu w pamięci i postpamięci, mechanizmy zapominania, wypierania i wymazywania wspomnień to tematy polskiej literatury, którą – za Magdaleną Marszałek – można nazwać „literaturą postmemorialną“.²⁹ Należący do drugiego i trzeciego pokolenia autorzy (pisarze, ale także eseiści i dramatopisarze) próbują opowiadać o przeszłości i mechanizmach jej (nie)pamiętania na różne, właściwe sobie sposoby. Marek Bieńczyk („Tworki“), Andrzej Bart („Fabryka muchołapek“), Łukasz Orbitowski („Widma. Historia Polski bez Powstania Warszawskiego“), Szczepan Twardoch („Morfina“), Krystian Piwowarski („Więcej gazu, Kameraden!“), Tadeusz Słobodzianek („Nasza klasa“), Piotr Paziński („Pensjonat“, „Ptasie ulice“), Bożena Umińska-Keff („Utwór o matce i ojczyźnie“) oraz Elżbieta Janicka („Festung Warschau“) prezentują bardzo szeroki i zróżnicowany – zarówno gatunkowo, jak i estetycznie – repertuar środków wyrazu. Tym, co ich w jakiś sposób łączy, jest niechęć do patriotyczno-martyrologicznego patosu i skłonność do posługiwania się językiem odbieranym niekiedy – zwłaszcza przez kręgi narodowo-konserwatywne – jako skandaliczne naruszenie zasad przyzwoitości i stosowności w opowiadaniu o wojnie i martyrologii narodu. Wielkim tematem wspomnianych wyżej autorów jest – jak to ujęła niemiecka germanistka Barbara Breysach – „obecność nieobecnego“ (Anwesenheit des Nichtanwesenden) w pamięci zbiorowej Polaków, w „reminiscencjach, sposobach wysławiania się, w objawach natury fizycznej i psychicznej, w poczuciu winy, odrzuceniu i irracjonalnym powrocie […] w wyobraźni indywidualnych osób“.³⁰

Literacka refleksja nad Zagładą i polską winą nie stroni od wzorców popkultury i oferowanego przez nią repertuaru, nieraz drastycznych, środków wyrazu. Powieść „Noc żywych Żydów“ Igora Ostachowicza, nawiązująca do estetyki filmowych horrorów klasy C, oraz zbiór opowiadań „Oświęcimki“ Wojciecha Albińskiego to – mimo odmienności formalnych i treściowych – gorzkie groteski, których autorzy dotykają narodowej traumy Polaków związanej z ich winą wobec żydowskich współobywateli i koniecznością zadośćuczynienia. Postpamięć Zagłady jest w polskiej literaturze o wojnie tematem dominującym i silnie obecnym także w dramacie, co Gortych rozpatruje w kontekście przechodzenia od pamięci komunikacyjnej do kulturowej oraz od narracyjnego do performatywnego modelu opowiadania o przeszłości, w którym istniejąca pamięć zostaje poddana dekonstrukcji, swoistemu ← 23 | 24 → kulturowemu recyklingowi i uporządkowaniu według nowych wzorców.31 Praca sumienia, przepracowanie żałoby i dekonstrukcja narodowych mitów to tematy utworów scenicznych – między innymi Jana Klaty („Transfer!“, 2006), Krzysztofa Warlikowskiego („(A)pollonia“, 2009), czy Marcina Libera („III Furie“, 2011).

Polskie „historie niebyłe“

Ciekawym zjawiskiem, obecnym – jak się wydaje – silniej w literaturze polskiej niż niemieckiej, są „historie niebyłe“, czyli wszelkiego rodzaju narracje alternatywne bądź kontrfaktyczne, które stanowią połączenie elementów powieści historycznej z elementami dystopii i fantastyki w różnych odmianach (politycznej, społecznej, naukowej itp.), okraszone wątkami sensacyjnymi i kryminalnymi.³² Tytułem przykładu warto wspomnieć takie ocierające się o historical fiction historie alternatywne drugiej wojny światowej, jak: „www.1939.com.pl“ (2008), „www.1944.waw.pl“ (2009), „Major“ (2010), „www.ru2012.pl“ (2011) Marcina Ciszewskiego, „Burza. Ucieczka z Warszawy ’40“ (2010) Macieja Parowskiego, „Kryptonim POSEN“ (2011) Piotra Bojarskiego, „Wallenrod“ (2012) Marcina Wolskiego oraz wspomniana już powieść „Widma. Historia Polski bez Powstania Warszawskiego“ (2012) Łukasza Orbitowskiego. Mający miejsce w ostatnim dziesięcioleciu prawdziwy wysyp fikcjonalnych i niefikcjonalnych³³ historii alternatywnych, których autorzy biorą na warsztat różne wydarzenia z historii Polski (vide: seria „Zwrotnice czasu“), skłania do zadania pytania, czy „przepisywanie historii“, jej dekonstruowanie i tworzenie zupełnie nowych układanek jest tylko jakąś postmodernistyczną zabawą i grą z czytelnikiem. Być może „historie niebyłe“ pełnią również funkcje kompensacyjne i terapeutyczne, o których pisze badacz tej literatury, Paweł Tomczok:

Niemieckie antyutopie

Wspólnym mianownikiem literackich reakcji na przełom 1989 roku i proces transformacji ustrojowej z jego politycznymi, społecznymi, kulturowymi i innymi skutkami w Europie Środkowej i Wschodniej jest wyrażane przy pomocy różnych form narracyjnych niezadowolenie z rzeczywistości, w przypadku literatury niemieckiej z rzeczywistości pozjednoczeniowej. W ostatnich latach opublikowano kilka utworów prozatorskich, których autorzy dokonali antycypacji biegu historii Niemiec, posługując się różnymi konwencjami gatunkowymi (m.in. powieść kryminalna i SF) oraz wariantami postmodernistycznej narracji z przenikaniem się różnych planów czasowych, intensywnym wykorzystaniem odniesień intertekstualnych oraz skłonnością do groteski.

Wydana w 2011 roku powieść Simona Urbana (ur. 1975) pod tytułem „Plan D“ stanowi mieszankę gatunkową kryminału, satyry, groteski i politycznego thrillera. Jej akcja toczy się w Berlinie Wschodnim jesienią 2011 roku. Po otwarciu muru na jesieni 1989 roku i masowej ucieczce na Zachód obywateli NRD następca Honeckera, Egon Krenz, zamknął ponownie granicę z RFN. Wprowadzony przezeń program ostrożnych i w gruncie rzeczy tylko pozornych reform załamał się i po 22 latach jego rządów kraj stanął na krawędzi katastrofy gospodarczej, którą mogło powstrzymać tylko porozumienie gospodarcze z RFN. Tuż przed rozmowami ostatniej szansy zostaje zamordowany były bliski doradca Krenza. Wspólne dochodzenie wschodnio- i zachodnioberlińskiej policji kryminalnej odsłania prawdę o zakulisowych machinacjach, które miały doprowadzić do realizacji „planu D“, czyli zjednoczenia Niemiec w duchu „demokratycznego, ekologicznego, dostatniego socjalizmu, jakiego świat jeszcze nie widział“.35 Autor posłużył się kryminalną intrygą jako pretekstem do pokazania wielowymiarowości rzeczywistości NRD przypominającej orwellowskie państwo sprawujące pełną kontrolę nad swoimi obywatelami, w którym ludzie mimo wszystko próbują normalnie żyć. NRD została narracyjnie przedstawiona jako system heterotopicznych przestrzeni, do których ludzie mają limitowany dostęp bądź są w nich uwięzieni.

„Historię niebyłą“ opowiada także Jochen Schimmang w opublikowanej w 2011 roku powieści „Neue Mitte“ (Nowe Centrum). Posługując się licznymi odniesieniami intertekstualnymi do kultury i literatury popularnej (m.in. The Beatles, Haruki Murakami) oraz do literaturoznawczej i filozoficznej refleksji poststrukturalistycznej i postmodernistycznej (Roland Barthes, Michel Foucault, Umberto Eco), kreśli on wizję świata po musilowsku możliwego, czyli niewymienionego z nazwy Berlina jesienią 2029 roku. Po dziewięciu latach rządów junty generałów Bundeswehry Niemcami rządzi rząd tymczasowy pod nadzorem brytyjskich władz okupacyjnych. Oczywiste historyczne skojarzenia z Trzecią Rzeszą i okresem powojennym łączą się w powieści Schimmanga z nawiązaniami do sytuacji tuż po zjednoczeniu Niemiec. Historia powtarza się, zgodnie ze znanym dictum Marksa, jako farsa. ← 25 | 26 → „W porównaniu z tym, co już w tym kraju mieliśmy – uważa jedna z postaci – ta junta była w rzeczywistości farsą, a nie tragedią“.36 Kraj znajduje się, tak jak krótko po zakończeniu drugiej wojny światowej, w okresie przejściowym, w którym dominują dezorientacja i pustka powstała po upadku obowiązujących dotąd zasad i wartości. Świat przedstawiony w powieści Schimmanga jest heterotopicznym „Nowym Centrum“, przestrzenią niczym nieróżniącą się od przestrzeni sąsiednich, a przez to nudną i jałową. Schimmang, miłośnik peryferii, obrzeży, podjął wątek homogenicznej przestrzeni pozbawionej peryferii w autobiograficznych esejach wędrownych „Grenzen Ränder Niemandsländer: 51 Geländegänge“, nawiązując do osobistych doświadczeń związanych z przesunięciem granic regionalnych w pozjednoczeniowych Niemczech:

Przyszłość przeszłości

Powyższy pobieżny przegląd prób refleksji nad historią drugiej wojny światowej w literaturze polskiej i niemieckiej ostatniego ćwierćwiecza ujawnia pewne tendencje, które – jak należy się spodziewać – będą się pogłębiały niezależnie od wszelkich uwarunkowań koniunkturalnych. Wymienię trzy, które wydają mi się szczególnie widoczne. Po pierwsze, druga wojna światowa jako temat literacki będzie zapewne nadal obecna w tak zwanej literaturze pamięciowej, ale już nie jako przedmiot rekonstrukcji w warstwie faktograficznej (pomijając te projekty, które będą się wpisywały np. w lansowaną w ostatnim czasie w Polsce tzw. nową politykę historyczną), lecz raczej jako powidok, ślad odciśnięty w pamięci i psychice kolejnych pokoleń powojennych oraz pretekst do namysłu nad tym, jak funkcjonuje pamięć ludzka i w jaki sposób traumatyczne doświadczenia przodków są przenoszone do świadomości potomków. Po drugie, punkt ciężkości w podejmujących temat drugiej wojny światowej współczesnych narracjach literackich w Polsce i Niemczech przesuwa się w kierunku jej długofalowych skutków (m.in. nadal dostrzeganych problemów tożsamościowych, także na tak zwanych Ziemiach Odzyskanych w Polsce, oraz wielowymiarowych efektów powojennego podziału Niemiec, istnienia dwóch państw i społeczeństw niemieckich oraz zjednoczenia). Po trzecie, historia najnowsza, w tym historia drugiej wojny światowej, staje się terenem mniej lub bardziej intensywnej eksploracji literatury popularnej, chętnie sięgającej do ← 26 | 27 → rozmaitych konwencji gatunkowych i nie stroniącej od postmodernistycznych gier z przeszłością, w których chodzi nie tylko o przekładanie doświadczenia niedostępnego współczesnym pokoleniom na zrozumiały dla nich język, o powetowanie w imaginacji historycznych klęsk, ale także o zwyczajny fun.

Bibliografia

ANDERMAN, Janusz, Poczucie, in: ders., Kraj świata, Warszawa 1988.

ASSMANN, Aleida, Historia ucieleśniona – o dynamice pokoleń, übers. von Izabela DROZDOWSKA-BROERING, in: Pokolenia albo porządkowanie historii, Vorr. und bearb. von Hubert ORŁOWSKI, Poznań 2015.

ASSMANN, Aleida, Wem gehört die Geschichte? Fakten und Fiktionen in der neueren deutschen Erinnerungsliteratur, in: Internationales Archiv für Sozialgeschichte der deutschen Literatur (IASL), 1 (2011).

BREYSACH, Barbara, Schauplatz und Gedächtnisraum Polen. Die Vernichtung der Juden in der deutschen und polnischen Literatur, Göttingen 2005.

BURYŁA, Sławomir, Opisać Zagładę. Holocaust w twórczości Henryka Grynberga, Toruń 2014.

BURYŁA, Sławomir, Tematy (nie)opisane, Kraków 2013.

BURYŁA, Sławomir/RODAK, Paweł, Krótka przedmowa. Aktualność wojny, in: Wojna. Doświadczenie i zapis: nowe źródła, problemy, metody badawcze, hrsg. von ders., Kraków 2006.

CZAPLIŃSKI, Przemysław, Polska do wymiany. Późna nowoczesność i nasze wielkie narracje, Warszawa 2009.

DEMANDT, Alexander, Historia niebyła. Co by było, gdyby …?, übers. von Maria SKALSKA, Warszawa 1999.

Druga wojna światowa w pamięci kulturowej w Polsce i w Niemczech. 70 lat później (1945–2015), hrsg. von Jerzy KAŁĄŻNY/Amelia KORZENIEWSKA/Bartosz KORZENIEWSKI, Gdańsk 2015.

DÜCKERS, Tanja/CARL, Verena, Einleitung, in: Stadt, Land, Krieg. Autoren der Gegenwart erzählen von der deutschen Vergangenheit, hrsg. von dies., Berlin 2004.

DUNIN, Kinga, Czytając Polskę. Literatura polska po roku 1989 wobec dylematów nowoczesności, Warszawa 2004.

ERLL, Astrid, Literatura jako medium pamięci zbiorowej, übers. von Magdalena SARYUSZ-WOLSKA, in: Pamięć zbiorowa i kulturowa. Współczesna perspektywa niemiecka, hrsg. von Magdalena SARYUSZ-WOLSKA, Kraków 2009.

FORECKI, Piotr, Od Shoah do Strachu. Spory o polsko-żydowską przeszłość i pamięć w debatach publicznych, Poznań 2010.

FREI, Norbert, 1945 und wir. Das Dritte Reich im Bewusstsein der Deutschen, München 2005. ← 27 | 28 →

GORTYCH, Dominika, Od wierności świadectwa do mityczności fantazmatu. Druga wojna światowa w literaturze polskiej, in: Druga wojna światowa w pamięci kulturowej w Polsce i w Niemczech. 70 lat później (1945–2015), hrsg. von Jerzy KAŁĄŻNY/Amelia KORZENIEWSKA/Bartosz KORZENIEWSKI, Gdańsk 2015.

GRZEBAŁKOWSKA, Magdalena, 1945. Wojna i pokój, Warszawa 2015.

HALECKI, Oskar, Europa. Grenzen und Gliederung seiner Geschichte, Darmstadt 1957.

HERRMANN, Meike, Vergangenwart. Erzählen vom Nationalsozialismus in der deutschen Literatur seit den neunziger Jahren, Würzburg 2010.

HIRSCH, Marianne, Family frames. Photography, narrative and postmemory, Cambridge 1997.

JUREIT, Ulrike/SCHNEIDER, Christian, Gefühlte Opfer. Illusionen der Vergangenheitsbewältigung, Stuttgart 2010.

KAŁĄŻNY, Jerzy, Między historią a pamięcią. Druga wojna światowa w literaturze niemieckiej ostatniego dwudziestolecia, in: Druga wojna światowa w pamięci kulturowej w Polsce i w Niemczech. 70 lat później (1945–2015), hrsg. von Jerzy KAŁĄŻNY/Amelia KORZENIEWSKA/Bartosz KORZENIEWSKI, Gdańsk 2015.

LEDER, Andrzej, Prześniona rewolucja. Ćwiczenie z logiki historycznej, Warszawa 2014.